Ишорати даҳум:
Муҳимтарин дасисаи Иблис ин аст: Коре мекунанд касоне, ки қабулаш доранд дар сад ин кораш бароянд. Дар ин замон маҳсусан касоне ки зеҳнашон ба фалсафаҳои модди олуда шуда аст дар ин масъалаи бадеҳӣ тардид доранд; бинобар ин дар муқобила бо ин дасисаи шайтон яке ду матлаб ба шарҳи зери баён мекунем:
Аввал: Дар миёни инсонҳо арвоҳ хабисае дорои ҷасад, билмушоҳида вуҷуд доранд ки вазифаи шайтонро анҷом медиҳанд; ҳамин тавр дар миёни ҷинҳо низ бо ҳамон қатъиёт арвоҳи хабисае мунтаҳо бадуни бидон (моддӣ) ҳастанд. Онҳо агар бидуни моддӣ мешуданд. Низ агар ин шайтонҳои инсӣ метавонистанд аз ҷомеъ бидуни моддӣ берун оянд ҳамон иблисҳои ҷинӣ мешуданд. Ҳатто мубтани бар ҳамин қазия аст ки мазҳаби ботили ҳукм карда аст: “Арвоҳи хабисае ба ғоят шаррие ки сурати инсон доранд, баъд аз мурдан шайтон мешаванд.” Ошикор мешавад агар чизе ки олист фосиқ шуда фасодаш аз фосид шудан чизе ки мартабаи поинтарин аз он аст бештар хоҳад буд, масалан агар шир ва ҷурғот фосид шаванд хӯрда мешаванд, Аммо агар равған фосид шавад дигар қобили хурдан нест гоҳ ҳамчун заҳ мешавад; ба ҳамин тартиб инсон ки муҳтарамтарин махлуқот ва аълотарини онҳост агар фосид шавад фасодаш аз ҳайвон фосид бештар хоҳад буд. Монанди ҳашароте ки аз бӯӣ тааффун лаззат мебаранд ё монанди морҳое ки аз неш задан лаззат мебаранд аз ишоратҳо ва аҳлоқҳои ҳаёт дар ботлоқи залолат лаззат мебаранд ва ба онҳо ифтихор мекунанд ва аз ҷиноят ва хасорате ки дар зулумот зулм ва ситам ҳаст хато мекунад ва моҳияти шайтонӣ меёбад. Бале, як далели қатъӣ бар вуҷуди шайтони ҷинсӣ, яъне вуҷуди шайтони инсонист.
Сониян: Садҳо далели қатъие ки дар Каломи Бисту нӯҳум барои исботи вуҷуди рӯҳонӣ ва фариштагон баён шуд, ҳаммаи вуҷуди шайтониро низ исбот мекунанд. Ин бахши баҳсро ба он калом ҳавола медиҳем.
Солисан: Вуҷуди малоика ки дар ҳукми мумассили қавонин умури хайр дар коинотанд тибқи назар тамоми идёни собит аст; ба ҳамин тартиб вуҷуди шаётин ва арвоҳ хабиса ки мумассил ва мубашшир умури шарри ҳастанд ба унвон мадори қавонини он умур аз нуқтаи назари ҳикмат ва ҳақиқат қатъист. Ҳатто дар умури шарр вуҷуди пардае зишуур бештар лозим аст, зеро ҳамчунон ки дар ибтидои Каломи Бисту дуввум гуфта шуд аз онҷо ки ҳама мавфиқ ба дидан зебоии ҳақиқӣ ҳар чуз намешаванд барои эътироз накардан ба Холиқи Зулҷалол ба далели шаррҳо ва нуқсонҳои зоҳирӣ, ва зиру савол набудани раҳматаш, ва интиқод накардан аз ҳикматаш ва барои ҷилавгири аз шикоятҳои ғайри мунсифона, воситаи зоҳиреро парда ва ҳиҷоб қарор медиҳад то эътирозу интиқод ва шикоят мутаваҷҷеҳ он гардад ва коре бо Холиқи Карим ва Ҳакими Мутлақ надошта бошанд; ҳамон тавре ки барои осуда кардани ҳазрати Азроил (а.с.) аз қаҳр ва таини бандагоне ки вафот мекунанд бемориҳоро пардае қарор медиҳад дар муқобили аҷал; ҳазрати Азроил (а.с.) -ро низ парда ва ҳиҷобе қарор дод барои қабзи арвоҳ, то шикоятҳое ки бар ту ҳам бераҳмона будан он ҳолати устувор аст мутавваҷеҳи Ҷаноби Ҳақ нагардад. Боз ҳамин тавр барои ин ки эътироз ва интиқодҳое ки бо қатъияти бештарӣ аз шароитҳо ва фасодҳо сарчашма мегиранд мутаваҷҷеҳи Холиқи Зулҷалол нашуд, хикмати Раббонӣ вуҷуди шайтонро лозим донист.
Робиан: Ҳамчунон ки инсон олами сағир аст, аламе низ инсони кабир аст. Ин инсони сағир чакида ва хулосаи он инсони кабир мебошад. Асли намунаҳое ки дар инсон ҳаст билзарура ба сурати бузургтар мебоист дар инсони акбар ҳам бошад, масалан ҳамон тавр ки вуҷуди қавиҳи ҳофиза дар инсон далели қатъи бар вуҷуд лаҳви маҳфуз дар олам аст, дар гушае аз қалби инсон василаи васвасаангезае ба номи луммаи шайтонӣ ҳаст, назари инсон лисони шайтонӣ дорад, ки дар асоси талақинҳои қавиҳ воҳимаи сухан мегуяд, қавии воҳимае ки фосидкунанда аст ва ҳукми шайтонии хурдеро дорад ва сад ихтиёр ва мухолиф хостаҳои инсон ҳаракат мекунад; инро ҳама ба сурати ҳасӣ ва ҳадисӣ, дар нафси худ мебинанд ва далели қатъӣ бар вуҷуди шаётини бузуг дар олам аст.
Нуқтаи шаётинӣ, қавваи воҳима ва ҳама гӯшу забонӣ ҳастанд, ки вуҷуди шахси шурур хориҷеро ки дар як медиҳаду дигареро ба саҳна водород эҳсос мекунанд.
Саъид Нурсӣ